In deze rubriek nemen we een kijkje achter de schermen bij de leden van de BIN NL-community. Dit keer bij Rob Klaassen (coördinator omgevingskennis bij het ministerie van Financiën) en Kaj Bots (gedragspsycholoog bij Dijksterhuis & Van Baaren, D&B). Zij onderzochten hoe het doenvermogen en het perspectief van burgers een uitgangspunt kunnen zijn bij de ontwikkeling van alternatieven voor het huidige toeslagenstelsel.

Rob, jij houdt je bij het ministerie van Financiën bezig met gedrags- en belevingsonderzoek. Kun je enkele voorbeelden geven van jullie projecten?

Ons onderzoek gaat over de vraag ‘wat is de impact van ons beleid in de samenleving’, zowel nieuw beleid als het bestaande beleid. We blijken op de Haagse vierkante kilometer verrassend slecht in staat te zijn om die impact in te schatten. Een voorbeeld: we proberen in Den Haag al jaren de arbeidsrelatie van zzp’ers beter te regelen. Toen we zzp’ers en opdrachtgevers vroegen om te beschrijven hoe ze zelf aankijken tegen hun arbeidsrelatie, kregen we regelmatig wazige blikken terug. Het bleek dat een deel van de groep zzp’ers die wij het meest kwetsbaar achten, daar totaal niet mee bezig was. En begrijpelijk ook, maar het illustreert de afstand die kan bestaan tussen beleid en praktijk. Onderzoek is een manier om die kloof in elk geval zichtbaar te maken. Zodat je weet waar je de brug moet leggen. Ook voor een nieuw toeslagenstelsel.

Daarvoor willen jullie uitgaan van het zogeheten doenvermogen: is het te doen wat we van mensen vragen? Voor een verkenning daarvan werkten jullie samen met Kaj Bots van het bureau D&B. Wat was hun opdracht?

Die was heel ‘simpel’ (haha): doe een doenvermogentoets op de alternatieve voorstellen voor het toeslagstelsel. Er waren alleen wat complicerende factoren. Ten eerste het aantal voorstellen (tientallen), de beschikbare tijd (enkele maanden inclusief de zomervakantie), de aard van de voorstellen (vaak erg technisch en abstract), en ten slotte het feit dat we nog nooit een doenvermogentoets hadden gedaan. Alleen door intensieve samenwerking en de creativiteit van D&B is het gelukt.

Kaj, kun je iets vertellen over hoe jullie te werk zijn gegaan?

Allereerst is het goed om te zeggen dat we eigenlijk niet het doenvermogen van de burger hebben getoetst, maar dat we de ‘doenlijkheid’ van alle voorstellen hebben onderzocht. We wilden vanuit een gedrags- en burgerperspectief bekijken hoe doenlijk elementen uit een alternatief toeslagenstelsel zijn. Uiteraard is dat makkelijker gezegd dan gedaan, dus we zijn begonnen met het doorgronden van alle voorstellen. Vervolgens vormden we de nieuwe voorstellen om naar hypothetische burgerreizen: hoe zou het proces voor de burger er in de praktijk uitzien? We hielden individuele interviews met burgers waarin we deze burgerreizen aan hen voorlegden. Daarbij stelden we vragen over verschillende aspecten van doenvermogen. Tot slot vulden we al deze inzichten aan met de visie van professionals op de doenlijkheid van de voorstellen.

En welke aanbevelingen volgen uit het onderzoek?

We hebben geen aanbevelingen gedaan die voor alle 28 voorstellen gelden. Dat was ook eigenlijk niet mogelijk. Zo gaat het ene voorstel over een verandering in een onderdeel van de kinderopvangtoeslag, en het andere voorstel over een heel nieuw systeem waarbij meerdere toeslagen worden samengevoegd. Veel van onze conclusies en aanbevelingen gaan daarom over specifieke onderdelen van de voorstellen. Zie voor een overzicht het rapport Toeslagen en doenvermogen.

Wel kunnen we zeggen dat het voor een doenvermogentoets essentieel is om naar veel aspecten te kijken: of het voorstel (eenvoudig) te begrijpen is, hoeveel (ingewikkelde) acties het vergt van burgers, in hoeverre deze acties samenvallen met stressvolle situaties, in hoeverre vergissingen eenvoudig hersteld kunnen worden, en in hoeverre het voorstel weerstand en gevoelens van onrechtvaardigheid oproept. Om de doenlijkheid van elk voorstel goed in kaart te brengen, keken we daarom naar verschillende onderliggende componenten: Acties, Begrijpelijkheid en Consequenties.

Tot slot Rob, wat maakt dit project bijzonder? Wat kunnen we ervan leren?

Dit was de eerste keer dat we bij Financiën wetgeving in zo’n embryonale fase al zo grondig vanuit burgerperspectief bekeken. Het heeft ons veel geleerd over te verwachten problemen met de doenlijkheid van de voorstellen. Maar meer nog heeft het ons geleerd wat er komt kijken bij een doenvermogentoets. Zo zijn we ervan overtuigd geraakt dat toetsen in zo’n vroege fase nuttig is, maar dat je het moet herhalen als een idee een concreet wetsvoorstel wordt, als de uitvoering ervan wordt vormgegeven en zeker ook daarna als de wet is ingevoerd.

---

Meer weten?

Nieuwsgierig naar de onderzoeksresultaten? Meld je aan voor BIN NL lunchlezing op dinsdag 20 april en/of lees het het rapport Toeslagen en doenvermogen.
Heb je vragen, neem dan direct contact op met Rob Klaassen of Kaj Bots.

Ben je ook betrokken bij een gedragsexperiment, -interventie of -onderzoek en wil je daar eens iets over vertellen? Neem dan contact op met de community manager, Manoe Mesters.